دیپلماسی شعر – نی ما جوادپور

چند ماه پیش از این، انتشار ویدئویی از سربازان اسرائیلی که یکصدا ترانه “سلطان قلبها” را به زبان فارسی می خواندند، از جانب بسیاری از تحلیلگران مسائل سیاسی خاورمیانه در قالب برنامه حکومت اسرائیل برای جذب یهودیان ایرانی و نفوذ در میان مردم ایران ارزیابی شد.

اما در هفته ای که گذشت همزمان با سفر رئیس جمهور ایران به ترکیه، این رجب طیب اردوغان بود که مطلع غزلی از حافظ را به زبان فارسی خواند، بیتی که نشان از تاکید و تایید بر صلح طلبی و دوری از فضای مبتنی بر جنگ و دشمنی داشت ؛

درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد

نهال دشمنی برکن که رنج بیشمار آرد

اینگونه شعرخوانی رئیس جمهور ترکیه البته در حالی بود که ارتش این کشور در همین روزها خود را آماده نبرد در چندین جبهه کرده است، از یک سو نبرد در شرق رود فرات با نیروهای داعش و از دیگر سو حمله به شبه نظامیان گروهایی چون “پ‌ک‌ک”، “ی‌پ‌گ” و “پ‌ی‌د”.

و در همین فضاست که همزمان با آنگونه شعرخوانی های اردوغان، پیام وزیر دفاع ترکیه به شورشیان کُرد آغشته به تهدیدی بی سابقه بود، آنجا که “خلوصی آکار” گفت: “آنها را در خندق هایی که حفر کرده اند، دفن خواهیم کرد”.

در این میان رجب طیب اردوغان در همان هفته ای که با حسن روحانی در ترکیه به مذاکره نشست، مذاکره ای نیز با رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین داشت و در آنجا بار دیگر با اعلام موضع منتقدانه خود در برابر کشورهایی که قصد انتقال سفارت خود از تل آویو به قدس دارند،محمود عباس را با این جملات مورد خطاب قرار داد که ؛ “فلسطین از همه گونه حمایت از جانب ترکیه برخوردار خواهد بود”.

اینگونه حمایتهای اردوغان البته در شرایطی از تشکیلات خودگردان مطرح می شود که اختلافات میان سیاسیون فلسطینی در همین هفته منجر به تعطیلی شورای قانونگذاری فلسطین شده است.

انحلال پارلمان فلسطین بار دیگر جدال میان طیف های سیاسی در فلسطین را به نقطه اوج خواهد رساند، همانگونه که در ساعات ابتدایی اعلام این خبر، این مسئولان “حماس” بودند که ابومازن را متهم به زمینه سازی برای “معامله قرن” کردند، هرچند در همان زمان این رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین بود که مشخصا گفت ؛ ” تمام تلاش‌هایی که برای به بازی گرفتن امنیت فلسطین صورت می‌گیرد، ما را از رویارویی با معامله قرن باز نخواهد داشت”.

جبهه ی “ترکی – ایرانی – قطری” در حمایت از مواضع فلسطینی ها در مواجهه با اسرائیل، تشکیل دهنده مثلثی است که در شرایط کنونی منطقه، هر ضلع را دارای شرح وظایفی متفاوت و در عین حال مشترک با یکدیگر کرده است.

حمایت مالی قطری ها در راستای بازسازی اراضی فلسطینی، در کنار حمایت ایدئولوژیک جمهوری اسلامی از آنها در تقابل آشکار با ایدئولوژی صهیونیستی در منطقه، و در نهایت مواضع به شدت عملگرایانه و منفعت طلبانه ی ترکیه در برابر اسرائیل و سوریه، شرایط را برای ترکیه بیش از سایرین در این فضا پیچیده کرده است.

اردوغان در روزی اقدام به حمله ی لفظی همه جانبه و شدید به نخست وزیر اسرائیل می کند که هنوز طنین این سخنان رئیس جمهور ایران در آنکارا به گوش می رسد ؛ ” ایران آماده تامین انرژی ترکیه در درازمدت است”.

روحانی از همان “انرژی” سخن می گوید که نبض آن برای ترکیه بواسطه ی واردات گاز در دستان روسیه قرار دارد. همان روسیه که در میان بحران سوریه، مجادله با ترکیه را به نقطه ای رساند که منجر به حمله ی موشکی ارتش ترکیه به یک هواپیمای سوخوی 24 روسی و سقوط آن شد.

پس از این واقعه در سال 2014 بود که روسیه تحریم های شدیدی علیه ترکیه به اجرا گذاشت تا اردوغان در آن تنگنای سیاسی – اقتصادی برای تامین انرژی و واردات نفت، سیاستی مسالمت آمیزتر در مواجهه با اسرائیل در پیش گیرد.

در آن دوران، دشمن ِ مشترک ِ اردوغان و نتانیاهو می توانست بنای دوستی میان ترکیه و اسرائیل را مستحکم نماید، اما نقش آفرینی های مهم ایران در این میان بود که از یک سو بشار اسد را از نقطه کانونی این اشتراک دور نگاه داشت و از دیگر سو بار دیگر دستان پوتین را در دستان اردوغان نهاد.

معادلات سیاسی در خاورمیانه حول محور بحران سوریه خصوصا در 5 سال اخیر به گونه ای پیش رفت و برآمدن ترامپ در امریکا نیز به گونه ای آن را تحت تاثیر نهاد که دوستی ها و دشمنی ها در منطقه بیش از پیش شکننده و ناپایدار باشند.

در این میان مناقشه ی اخیر میان ترکیه و عربستان سعودی در زمینه ی قتل “جمال خاشقچی” و پیش از آن همکاری نزدیک قطر و ترکیه با توجه به مجادله ی بنیادین میان قطر و عربستان، طی حدود یک سال فضای سیاسی در ایران نسبت به این سه کشور را به گونه ای رقم زد که در یک کلام حیرت انگیز بود.

در شرایطی که حمایت نظام جمهوری اسلامی از حکومت بشار اسد با مخالفت آشکار و شدید قطر و ترکیه همراه بود، رسانه های رسمی در ایران شدیدترین حملات را علیه اردوغان و شیخ تمیم ساماندهی می کردند، اما بلافاصله پس از مناقشه میان ترکیه و عربستان و تقابل تمام قد ِ قطر و عربستان، ناگهان ترکیه و قطر به گونه ای در کنار ایران قرار گرفتند که تشکیل جبهه ایدئولوژیک ِ حمایت از فلسطین در این میان چیزی بیش از سطح ماجرا نبود.

در حالی که متن و بطن این ماجرا آنگاه و آنجا که منافع اقتصادی این کشورها مطرح بود، اولویتها را به گونه ای رقم می زد که در برابر آن ایدئولوژی از محتوی تهی می شد.

در این میان نباید فراموش کرد که تقابل ایدئولوژیک و دیپلماتیک ایران و اسرائیل به هیچ وجه از جنس و سنخ رابطه ی ترکیه و اسرائیل در حدود 4 دهه اخیر نبوده و نیست.

ترکیه بعنوان نخستین کشور اسلامی که مهر به رسمیت شناختن اسرائیل را بر صفحه ی تاریخ ثبت کرده، از آغاز دوران جمهوری اسلامی ایران تا کنون علیرغم فراز و فرودهایش در رابطه با اسرائیل، اما هرگز در عرصه عمل مراودات تجاری و اقتصادی خود با اسرائیل را کاملا قطع نکرده است.

اردوغان با تغییر و تحولی عظیم که پس از بیش از یک دهه زمامداری در ترکیه در عرصه اقتصادی ایجاد کرده، به خوبی می داند که مشروعیت او بیش و پیش از هر چیز در این کشور بر اساس “مشروعیت اقتصادی” است.

۱۸۴۹میلیون دلار حجم مبادلات تجاری میان ترکیه و ایران در6 ماه نخست سال جاری اگرچه منجر به منفی شدن تراز تجاری این دو کشور نسبت به سال گذشته شده، اما هنوز رابطه تجاری این دو کشور را اینگونه تعریف و ترسیم می کند که ؛ ترکیه ششمین کشور در میان کشورهای وارد کننده کالا به ایران، و ایران هفتمین کشور وارد کننده کالا به ترکیه است.

از این منظر است که اردوغان برای ادامه حضور در عرصه قدرت – در دورانی که با خروج امریکا از سوریه، ماجرای “داعش” به گونه ای با دست بالای ترکیه در منطقه رو به پایان است- خواهد کوشید تا با بهره برداری از فضای ایجاد شده برای ایران بواسطه ی تشدید تحریم ها، با گسترش مناسبات تجاری با ایران به بهبود شرایط اقتصادی ترکیه بپردازد تا در این رهگذر باعث استحکام جایگاه و پایگاه “مشروعیت اقتصادی” خود شود.

اردوغان به خوبی آگاه است از مختصات و مشخصات ِ پیمانهای کنونی در منطقه، و بر همین اساس است که لغزش شرایط اقتصادی در ترکیه را با توجه به لرزش در اینگونه پیمانها جبران خواهد کرد.

هم او اگرچه از یک سو خود را بعنوان منتقد شدید تحریم های اخیر امریکا علیه ایران معرفی می کند، اما تا حداکثر ممکن در راستای آنچه “منافع ملی” در فضای سیاسی ترکیه ارزیابی می شود، به ایران نزدیک و از امریکا دور خواهد شد. در سوی دیگر ماجرا بدیهی است که دولت حسن روحانی نیز خواهد کوشید تا در راستای همان “منافع ملی” به اینگونه بهره برداری ها از رابطه با ترکیه بپردازد، اما در این میان آنچه بعنوان عاملی تعیین کننده، کفه ترازو را به سوی هرکدام از طرفین سنگین خواهد کرد، تعیین حدود و مختصات ِ همان عبارت ِ نه چندان واضح ِ “منافع ملی” خواهد بود.

هرچه وزن هسته ی سخت ایدئولوژی در عرصه “منافع ملی” در این دوران بیشتر باشد، وزن ِ بهره برداری ها در دیگر عرصه ها از جمله عرصه ی اقتصادی تحت شعاع قرار خواهد گرفت، و رجب طیب اردوغان طی یک دهه گذشته به وضوح نشان داده که در شرایط تعیین کننده ی تاریخی هرگز خود را در بند ِ این هسته ی سخت قرار نخواهد داد.

هم او بر خلاف باور سطحی و مخدوش ِ عمومی، هرگز نه تنها در پی ایجاد یک “حکومت اسلامی” در ترکیه نبود و نیست، بلکه هرگاه و هرجا که با تضادی میان استمرار حضور خود در قدرت و سویه های دینی و مذهبی – بعنوان بخشی از هسته های سخت ایدئولوژی- مواجه شود، اقدام به کاهش وزن هسته ی سخت ایدئولوژی کرده و خواهد کرد.

اردوغان آنگاه و آنجا که با اتهام خرید نفت از داعش از جانب ولادمیر پوتین مواجه شد، با پاسخی کوبنده به تکذیب ماجرا پرداخت اما همه و از جمله پوتین، می دانستند که تصور مبارزه با داعش و در عین حال خرید نفت از آنها چندان در مکتب ِ عملگرایی ِ سیاسی ِ اردوغان بعید نمی نماید.

و در همین راستا اگرچه در اجلاس سال 2009 داووس، این اردوغان بود که در حضور شیمون پرز و در برابر دوربین های تلویزیونی حمله ای تاریخی به سیاستهای او و حکومت اسرائیل به نمایش گذاشت اما چندی بعد در عین حال روابط اقتصادی با همان اسرائیل را افزایش داد، و امروز نیز مجادله ی شدید لفظی او و نتانیاهو را نمی توان بی ارتباط دانست با سفر اخیر روحانی به آنکارا و خروج نیروهای امریکایی از سوریه.

اردوغان در این شرایط تا آنجا پیش می رود که انتقاد از نخست وزیر اسرائیل را بدل به مسئله ی جدال “مسلمانان و یهودیان” می کند و می گوید ؛ ” یهودیان در اسرائیل به مردمی که روی زمین افتاده‌اند، حمله می‌کنند و آنها را هدف ضرب و شتم قرار می‌دهند. در حقیقت یهودیان فقط مردان را نمی‌زنند، بلکه زنان و کودکانی هم که زمین می‌افتند مورد ضرب و شتم قرار می‌دهند”.

رئیس جمهور ترکیه حتی گامی فراتر می نهد و با این سخنان طرف مقابل را دعوت به رویارویی آشکار می کند ؛ ” اگر آنها جرات کنند با ما طرف شوند، ما به عنوان مسلمانان با آنها مقابله می‌کنیم و درسی به آنها خواهیم داد”.

هنوز شعله های این سخنان رنگ خاکستر نگرفته که وزیر خارجه ترکیه، نخست وزیر اسرائیل را “قاتلی خونسرد و فردی فاسد” می نامد تا سرانجام مقامات ارشد ترکیه از جمله اردوغان با این واکنش از جانب نتانیاهو مواجه شوند ؛ ” اردوغان، اشغالگر قبرس شمالی که ارتشش زنان و کودکان را در روستاهای کردنشین در داخل و خارج ترکیه قتل‌عام می‌کند، نمی‌تواند به اسرائیل درس اخلاق بدهد”.

زمان خواهد گذشت و زمانه نشان خواهد داد که اینگونه معرکه گیری های رسانه ای از جانب اردوغان تا چه حد دارای پشتوانه های سترگ ایدئولوژیک است.

اردوغان پیش از این بارها در عرصه عملگرایی سیاسی اقدام به کاهش وزن آن هسته سخت ایدئولوژی کرده، اما آیا رنگ و بویی از اینگونه مشی سیاسی – حتی در مواجهه با اسرائیل- در میان دولتمردان ایرانی نیز دیده خواهد شد؟

فراموش نکنیم سخنان وزیر خارجه ایران در مصاحبه با نشریه فرانسوی ” لوپوئن” را همزمان با اینگونه سخنان اخیر اردوغان، آنجا که ظریف به صراحت می گوید ؛ ” ما چه موقع گفتیم که اسرائیل را نابود می کنیم؟ فقط یک نفر را پیدا کنید و به ما نشان دهید که این حرف را زده باشد. هیچ کس چنین حرفی نزده است”.

این روزها در میان “سلطان قلبها” خواندن سربازان اسرائیلی و حافظ خوانی اردوغان، بیش از پیش باید گوش به نغمه سرایی ها در دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی سپرد.

نی ما جوادپورمجموعه آثار

دفاع صوری

از دینِ انقلابی تا انقلاب علیه دین

زاده شدن بی‌مادر

مخلوقات اشرف

بازگشت به جدید

دو حکومت، دو بختیار، دو ترور

خریدِ حمید

تقلید تولید و تولید مقلد

ایران و کاتخونِ شیعه

پیکار با انکار ایران

بی‌شـرف

نی ما جوادپور مجموعه آثار