در رثای فیلسوف رمان – نی ما جوادپور

حدود دو سده پیش از آن‌که ایرانیان از طریق ترجمه‌های میرزا حبیب اصفهانی با رمان آشنا شوند، سروانتس با نگارش دُن‌کیشوت تحولی بنیادین در عرصه‌ی هنرهای مکتوب رقم زده بود. اما فهم و درک و دریافتِ معنا و مبنای این «تحول» در کشوری که از پشتوانه‌های فلسفه‌ی هنر، تهی بود، در مرزهای غیرممکن قرار داشت.

میرزا حبیب اصفهانی آثاری از ژیل بلاس و آلن‌رنه لوساژ را به فارسی ترجمه کرده بود، و در همان دوران، حتی سنت‌گرایان راسخی چون شیخ ابراهیم زنجانی نیز در مواجهه با «رمان» شگفت زده شده بودند و شرح این مواجهه را چنین روایت می‌کردند « بعضی رمان‌ها بسیار به بیداری من و جلب به علوم و ترقی تأثیر کرد.» اما علی‌رغم این موارد، جامعه‌ی ایران، و اجتماع عالمان، از فهم این نکته‌ی دارای غایت اهمیت عاجز بودند که چرا در جهان قدیم، خبر و اثری از رمان نبود، و چرا رمان در جهان جدید، ظهور و بروز کرده است؟

میلان کوندارا از کسانی بود که علاوه بر فعالیت‌های تأثیرگذار در مقام رمان‌نویس، از منظر فلسفی گام در وادی طرح پاسخی برای آن همان پرسشِ بنیادینِ مغفول مانده در جوامعی چون ایران نهاد.

کوندرا بر این باور بود که انسانِ جهان جدید، در مواجهه با پیرامونِ خود، در ساحت زیست فردی و اجتماعی، دچار نوعی حیرت شده است. معنا و مبنای این «حیرت» این بود که همان انسان، خود را در احاطه‌ی نیروها و عواملی می‌یافت که پیش از آن دوران، خبر و اثری از آن‌ها نبود. این نیروها و عوامل، از سده‌ی 18 میلادی مورد توجه دانشمندان علوم تجربی و فلاسفه قرار گرفته بود. در راستای همین «توجه» بود که علومی چون جامعه‌شناسی و روان‌شناسی تأسیس و تجهیز شد.

دُن کیشوت روزی از خانه‌ی خود خارج شده، و جهان پیرامون خود را جهانی ناشناخته یافته بود. هم‌او، خود را در محاصره‌ی نیروها و عواملی ناشناخته می‌یافت که به غایت دارای تأثیرات بنیادین بر زیست فردی و اجتماعی انسان بودند.

بر این اساس، رمان آمده بود تا به فهمِ شرایط انسان در جهان جدید بپردازد.

کوندرا، کوشش در راستای فهم این شرایط را جست و جو با هدفِ بازیابیِ «هستی ملموس انسان» می‌دانست. او بر همین اساس می‌نوشت « اگر بپذیریم که فلسفه و علوم، هستی انسان را فراموش کرده‌اند، این نیز به روشنی بیشتری آشکار می‌شود که با سروانتس یک هنر بزرگ اروپایی شکل گرفته است، هنری که چیزی مگر کاوش “آن هستی فراموش شده” نیست… رمان به شیوه‌ی خاص خود و با منطق خاص خود جنبه‌های متفاوت هستی را، یک به یک، کشف کرده است: در زمان سروانتس، رمان در پی فهم ماجراست، با ساموئل ریچاردسون رمان، بررسی “آن‌چه در درون می‌گذرد”، و پرده برداشتن از زندگی مکتوم احساسات را آغاز می‌کند، با بالزاک، ریشه گرفتن انسان را در تاریخ آشکار می‌کند، با فلوبر زمینه‌هایی را می‌کاود که تا آن زمان در زندگی روزانه ناشناخته مانده بودند، با تولستوی، به تأثیر عامل غیرعقلی در تصمیم‌ها و رفتارهای انسان توجه می‌کند…»

بنابراین، رمان در جست و جویِ انسان گمشده در جهان جدید است؛ و کشف این انسان، کلیدِ قفلِ کشفِ جهان است. و چون چنین است، کوندرا در فقره‌ای بنیادین به طرح این مدعا می‌پرداخت که «به اعتقاد من، بنیان‌گذار عصر جدید فقط دکارت نیست، بلکه سروانتس نیز است.»

با در نظر داشتن این مبنای فلسفی بود که کوندرا به اقتفای هرمان بروخ، رسالتی اخلاقی برای رمان قائل بود، از این قرار و بر این مدار که «رمانی که جزء ناشناخته‌ای از هستی را کشف نکند، غیراخلاقی است. شناخت، یگانه رسالت اخلاقی رمان است.»

میلان کوندرا درگذشت، در حالی که، جامعه‌ی ایران، و وجه غالبِ اجتماع عالمان، دهه‌ها پس از اجتهادات نظری او، و بیش از یک سده پس از ورود رمان به ایران، هنوز بارِ آلوده‌گی به انواع جهالت درباره مبانی فلسفی رمان را به دوش می‌کشد؛ باری بنیادین و تأثیرگذار در عرصه‌هایی چون فرهنگ، و علوم تجربی انسانی.

نی ما جوادپورمجموعه آثار

این سه سعید

تراشیدم، پرستیدم، شکستم

بچه ها! این گربه ِ ایران ماست

مخلوقات اشرف

بازگشت به جدید

دو حکومت، دو بختیار، دو ترور

خریدِ حمید

تقلید تولید و تولید مقلد

ایران و کاتخونِ شیعه

پیکار با انکار ایران

بی‌شـرف

نی ما جوادپور مجموعه آثار