در دفاع از ایرانیان یهودی

بر سبیل توسل به اسناد، می‌توان نشان داد که دوران 37 ساله‌ی زمام‌داری پهلوی دوم، مقطع تاریخی مناسب‌تری برای زیست اجتماعی ایرانیان یهودی، نسبت به پیش و پس از این دوران بوده است. اما خبر و اثری از فهم علل و دلایل این «شرایط مناسب‌تر»، در انبان اهل ایدئولوژی در سه اردوگاه اسلام‌گرایی و ناسیونالیسم و سکولاریسم، نمی‌توان یافت.

ایرانیان یهودی، علی‌رغم این‌که حتی در همان دوران پهلوی دوم نیز به معنا و مبنای دقیق و عمیق، «شهروند» نبودند، اما از گزند اراده و کوشش حکومت وقت در راستای سرکوب ایدئولوژیک، در امان بودند.

این نوع مواجهه با یهودیان از جانب حکومت، اما لزوماً بازتاب «اراده‌ی عمومی» در آن دوران نبود. بسیاری از ایرانیان در آن دوران، در خلوت و جلوت مدعی و خواستار برتری حقوقی و قانونی نسبت به ایرانیان یهودی بودند. این «برتری‌جویی» البته صبغه‌ی قانونی نیز داشت، و در قانون اساسی مشروطه، علی‌رغم توجه ویژه و ارزش‌مند به مبنای «ملیّت»، ایرانیان یهودی، از حقوق شهروندیِ برابر با مسلمانان ایرانی برخوردار نبودند.

در نخستین دوره‌ی مجلس در تاریخ ایران، وقتی اسدالله میرزا شهاب‌الدوله به عنوان شاهزاده‌ای قاجاری، و نماینده‌ی مجلس، با این انتقاد مواجه می‌شود که «منسوبان به خاندان سلطنتی نباید وکالت و وزارت داشته باشند»، در مقام پاسخ، این‌گونه به نکته‌ای بنیادین در فهم مناسبات حکومت قانون در تاریخ ایرانِ جدید اشاره می‌کند «مملکت طوری ترقی کرده خارجه وزیر می‌شود و در ممالک خارجه یهودی ها وزارت دارند، اما در این مملکت می‌گویند شاه‌زاده‌ها وزارت و حکومت نداشته باشند. معنی این حرف را نمی‌فهمم. شاه‌زادگان با سایرین چه فرقی دارند؟ همه ایرانی هستند، باید به درستی کار کرد، هرکس باشد».

می‌دانیم که در آن دوران، حتی در بسیاری از ممالک راقیه نیز یهودیان در وادی کسب حقوق شهروندی، روزگار به عسرت می‌گذراندند، اما در ایران، بر اساس قانون اساسی، اعطای حقوق برابر به تمام ایرانیان، بدون در نظر داشتن دیانت ایشان، امری در مرزهای غیرممکن بود.

مسلمانان ایرانی، اصولاً و اساساً بری از این باور بودند که از جانب جهان‌آفرین با یهودیان و مسیحیان و زرتشتیان، «برابر» باشند. بر این اساس، جماعت، بیش و پیش از اجتهادات نظری و مشی عملیِ بخشی از مشروطه خواهان که بر اساس «ملیّت»، خواستار حقوق برابر برای شهروندان ایرانی بودند، خود را سالک سبیل نظام نظری شیخ فضل‌الله نوری می‌دانستند که خطاب به غیرمسلمانانِ ایرانی می‌گفت «به حکم خالق قهار باید در بَلَدِ اسلام خوار و ذلیل باشی». البته «شیخ شهید»، در ادامه‌ی همین فقره، نعشِ حقوق شهروندی را این‌گونه بزرگوارانه به نشانه‌ی مخالفت با استیلای «غرب‌زدگی» بر سر دار می‌کرد که « ای کسی که میل آن داری مساوی با مُسلِم باشی در بَلَدِ اسلام، تو اسلام را قبول نما تا مساوی باشی».

در دوران صدر مشروطه، ایرانیان یهودی در مجلس ملّی، دارای نماینده بودند، و این نکته‌ی بسیار مهم و ارزش‌مندی به مثابه بدایت طی طریق در وادی ملّیت و مدنّیت بود. اما با برآمدن دوران زمام‌داری پهلوی اول، در آستانه‌ی زمام‌داری هیتلر در آلمان، سویه های مذهبی حمله و هجمه به ایرانیان یهودی، هم‌راه شد با حمله و هجمه به ایرانیان یهودی از جانب ایدئولوژی‌های ناسیونالیستی و آرکائیستیِ معطوف و مربوط به تقدّس ایرانِ باستان.

انتشار مجله‌ی «ایران باستان» به سردبیری عبدالرحمن سیف‌آزاد، هم‌زمان با به قدرت رسیدن هیتلر، نمونه‌ای بود از آتش‌افروزی علیه یهودیان بر اساس گرایشات فاشیستی و آرکائیستی از موضع هواداری حکومت پهلوی. «ایران باستان» در همان دوران، آشکارا به طرح این مدعا می‌پرداخت که « ضرر و خیانت‌کاری‌های جهودها برای وطن زیادتر از بیگانگان است».

میدان‌داری این‌گونه نظامات نظری در عرصه‌ی سیاست ایران، در حالی بود که دوران زمام‌داری پهلوی اول با فرمان رضاشاه برای تیربارانِ «رهبر جامعه یهودیان ایران»، آغاز شده بود. شموئل حییم که نماینده مجلس نیز بود، به اتهام «قصد ترور شاه و ولیعهد» با گروهی متشکل از 26 افسر بازداشت شد و پس از 5 سال حبس، به فرمان رضا شاه، تیرباران شد. از آن دوران تا امروز، هیچ سند معتبر و موثقی در راستای اثبات آن اتهام علیه شموئل حییم، در بساط حکومت پهلوی و هواداران آن یافت نشده است.

اما با پایان دوران پهلوی اول، اشغال ایران توسط نیروهای متفقین، حکومت ایران را در جهان به عنوان یکی از حامیان فاشیسم و نازیسم معرفی کرده بود. این اتهام چندان دارای اعتبار و در خور اعتنا نبود، اما از منظر توجه به شیفته‌گی رضا شاه به هیتلر، بی‌بهره از حقیقت نیز نمی‌نمود. اما نه شیفته‌گی پهلوی اول به هیتلر، قابل تقلیل به «یهودی‌ستیزیِ» پیشوا، و نه «یهودی ستیزی» در ایران، باعث سود و منفعت خاصی برای حکومت وقت بود. با این همه، با آغاز دوران پهلوی دوم، نفوذ و رسوخِ بلشویسم و مارکسیسم‌لنینیسم و استالینیسم در ایران، در ابتدا این‌گونه ارزیابی می‌شد که با توجه به سابقه‌ی حمله‌ی ارتش هیتلر به شوروی، باعث مخالفت ستبر و سترگ چپ‌های ایرانی با «یهودی‌ستیزی» باشد، در حالی که، ماجرا در عرصه‌ی واقعیات ملموس و مشهود تاریخی از نوع و لونی دیگر بود.

«یهودی‌ستیزی» در حکومت شوروی از نیمه‌ی دوم دهه‌ی 40 سده‌ی بیستم، به فرمان استالین در محور و مدار امور قرار گرفت و اردوگاه چپ ایرانی نیز بر اساس فرمان «برادر بزرگ‌تر»، گام در وادی «یهودی‌ستیزی» نهاد. به باور چپ‌های ایرانی، یهودیان تفاله‌های بی‌ارزش نظام سرمایه‌داری، و آلوده به منش و مشی بورژوایی بودند، و از اعتباری به عنوان «خلق»، کاملاً بی‌بهره.

اما در یکی از مصادیق شوخی‌های روزگار، حکومت پهلوی دوم با سودای مبارزه با «کمونیسم» در ایران، در نیمه‌ی دوم دهه‌ی 30، در راستای استخدام یک متخصص «ضد کمونیسم»، به مذاکره با حکومت آلمان پرداخت. این متخصص «ضد کمونیسم»، در ادامه، با حقوق 3500 مارک، استخدام و راهی ایران شد. و او کسی نبود جز ابرهارد توبرت، با کارنامه‌ی حضور در بخش تبلیغاتی حکومت هیتلر. توبرت «یهودی‌ستیز» راسخ و پابرجا، با هدف توقف گسترش دامنه‌ی نفوذ حکومت شوری در ایران، مشغول به کار شده بود.

علی‌رغم این شرایط، ایرانیان یهودی در دهه‌های 40 و 50 در عرصه‌های مختلف کشور، به گسترش دامنه‌ی فعالیت‌ها و حضور اجتماعی خود می‌پرداختند. اما در عرصه‌ی سیاست، این حضور و فعالیت، با موانع قانونی مشخصی مواجه بود. از دیگر سو، حرکت حکومت به سمت ایجاد تغییراتی در این قوانین نیز با واکنش منفی بسیاری از مردم و نیروهای سیاسی مواجه می‌شد. برای نمونه، در ماجرای لایحه «انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، حکومت وقت، گام در مسیر تدوین و تصویب این قانون نهاده بود که ایرانیانِ غیرمسلمان در عرصه‌ی سیاست از این امکان برخودار باشند که پس از انتخاب از جانب مردم، به «کتاب مقدس» دین خود سوگند یاد کنند. مخالفت آشکارِ روحانیت شیعه در آن دوران با این قانون، باعث شد که روح‌الله خمینی در همان دوران با ارسال نامه‌ای خطاب به شاه، خواستار از دستور کار خارج شدن این لایحه شود. اما، علاوه بر مخالفت روحانیون شیعه، دیگر گروه‌های سیاسی، خصوصاً در اردوگاه چپ ایرانی نیز مطلقاً گامی در وادی حمایت از این لایجه نگذاشتند، تا حکومت وقت بر اثر این‌گونه فشارها، لایحه‌ی مذکور را به بایگانی تاریخ سپارد.

در این دورانِ 37 ساله، ورای مواجهات قانونی و حقوقی با ایرانیان یهودی در عرصه‌ی سیاست، فرهنگِ غالب بر جامعه‌ی ایران نیز هنوز از موضعِ «اسلام‌گرایی»، مبتنی بود بر خود برتر بینیِ دینی و مدنی و انسانیِ اکثر مسلمانان در مواجهه با یهودیان. در راستای همین نوع مواجهه بود که پس از انقلاب 57 در ایران، علاوه بر اعدام و حبس و مصادره‌ی اموال بسیاری از یهودیان، اکثریت مردم ایران به قانون اساسی جمهوری اسلامی در حالی رأی مثبت دادند که بر اساس آن قانون، ایرانیان یهودی از حقوق برابر با مسلمانان ایرانی برخوردار نبودند.

4 پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی، دفاع از حقوق شهروندی ایرانیان یهودی، از موضعی آلوده به ایدئولوژی، بر این اساس از جانب بخش‌هایی از اپوزیسیون و مخالفان نظامِ حاکم انجام می‌گیرد که در این نوع حمایت‌ها، یهودیان با حکومت اسرائیل یگانه دانسته می‌شوند، و این مخالفان نظام، از موضع حمایت از اسرائیل در برابر جمهوری اسلامی، در صور حمایت از یهودیان می‌دمند.

این موضع آلوده به ایدئولوژی، در راستای حمایت از حقوق شهروندی ایرانیان یهودی، مطلقاً دارای اعتبار و در خور اعتنا نیست. و ایشان را پیش از «ایرانی یهودی» بدل به «یهودی ایرانی»، و پیش از آن نیز بدل به «صهیونیستِ یهودی» می‌کند. معنا و مبنای حمایت از حقوق شهروندی ایرانیان یهودی این است که این جماعت، بیش و پیش از «یهودی» بودن، «ایرانی» هستند. با در نظر داشتن این مسئله است که دفاع از حقوق شهروندی ایرانیان یهودی، به معنای دفاع از حقوق شهروندی تمامی ایرانیان است. اما آن‌جا و آن‌گاه که مسلمان ایرانی، خود را بیش و پیش از «ایرانی»، «مسلمان» بدانند، مسیر پذیرش حقوق شهروندی برای تمامی ایرانیان، مسدود خواهد بود.

اولویت «ایرانی» بر «مسلمان» و «یهودی» بودن، مطلقاً به معنای هبوط در هاویه‌هایی چون ناسیونالیسم و شوونیسم و آرکائیسم نیست، بلکه این اولویت را در جهان جدید، در راستای التزام به مبانی «ملّیت»، و گذرِ انسان از زیست به مثابه «مملوک» به سوی زیست به مثابه «شهروند»، پاس باید داشت.

اولویت «ایرانی» بر «مسلمان» یا «یهودی» بودن، هم‌چنین از این‌جهت و بر این نمط عقلانی و اخلاقی است که «ایرانی» بودن، نمی‌تواند و نباید باعث سلبِ «حقِ دین‌دار بودن» باشد، اما آن‌جا و آن‌گاه که «مسلمان» یا «یهودی» بودن، باعث ایجاد حقوق و امتیازات ویژه‌ای برای این جماعت باشد، نخستین حقی که پایمال شده، «حق ایرانی بودن» است. و اقتضاء «حق ایرانی بودن»، حقوق شهروندی برابر برای تمامی ایرانیان است؛ چه مسلمان و چه یهودی و چه دیگر دین‌داران و دین‌ندارانِ ایرانی.

نی ما جوادپورمجموعه آثار

حمله اسرائیل؛ آگاهی تاریخی و تاریخِ آگاهی در ایران

نیستیم یا نباید باشیم؟

بی‌شـرف

مخلوقات اشرف

بازگشت به جدید

دو حکومت، دو بختیار، دو ترور

خریدِ حمید

تقلید تولید و تولید مقلد

ایران و کاتخونِ شیعه

پیکار با انکار ایران

بی‌شـرف

نی ما جوادپور مجموعه آثار